„Szlakiem architektury drewnianej Polesia Zachodniego“

Geneza i przyczynek do stworzenia projektu zadania: „Od chałupy do chałupy – szlakiem drewnianej architektury Polesia Zachodniego“

Region Polesia Zachodniego jest bardzo zróżnicowany kulturowo oraz składa się z wielu tendencji charakteryzujących różne grupy etniczne. Wynika to z obecności osadników z zachodu oraz innych wschodnich państw ościennych, którzy przez wiele wieków przewijali się przez te tereny wnosząc swoje obyczaje, budownictwo, narzędzia, stroje, a przede wszystkim religię i kulturę naturalnymi warunkami terytorium, co odzwierciedlało się w stosunkach kulturowych. Niezbyt urodzajne obszary z obfitością wód i lasów powodowały, iż mieszkańcy oprócz rolnictwa zajmowali się hodowlą i pracami pozarolniczymi takimi, jak: myślistwo, zbieractwo, tkactwo, plecionkarstwo, rybołówstwo czy garncarstwo. Z tego aspektu wynikają również nazwy takie jak Polesie, Pobuże czy Podlasie, które są ściśle związane z warunkami przyrodniczymi skupionymi wokół lasów, jezior i rzeki granicznej Bug, która miała ogromne znaczenie i symbolikę w życiu mieszkańców pogranicza. Wieś często pozostawała w izolacji od świata zewnętrznego, co sprzyjało utrzymywaniu się postaw zachowawczych i systemu społecznego z takimi cechami, jak lokalność, swojskość, samowystarczalność, więź oparta na kontaktach bezpośrednich, specyficzna obyczajowość, bogata obrzędowość i charakterystyczne elementy budownictwa drewnianego. Polesie Zachodnie to obszar o wysokich walorach krajobrazowych i z rozwiniętą gospodarką rolną. Silne zalesienie terenu, a więc i łatwość pozyskiwania budulca, sprzyjało kiedyś budownictwu drewnianemu.

Każdy z subregionu wschodniej Polski miał własne, sobie tylko właściwe, zachowane do dziś cechy kulturowe, widoczne zwłaszcza w budownictwie wiejskim. Również osadnictwo na tych terenach wpływało na kształt drewnianej architektury. W niedalekiej przeszłości niemal przez środek Lubelszczyzny przebiegała rubież polsko – ruska. Były to więc tereny przenikania i niwelowania się wzajemnych wpływów odmiennych kultur – zachodniej i wschodniej. W zakresie budownictwa jednak nie ma specjalnych różnic w typach chałup polskich i ruskich. Poza ludnością polską i ruską na Lubelszczyźnie mieszkali również przedstawiciele kilku innych narodowości. W okresie między wojennym najwięcej było tu Żydów, następną liczebnie grupą narodowościowa byli Niemcy. W powiecie włodawskim zachowało się kilka zagród typu „holenderskiego” osadników niemieckich przybyłych tu z Pomorza. Przed wojną zamieszkiwała tutaj ludność pochodzenia polskiego oraz ruskiego. Ci ostatni w 1945 roku wyjechali w ramach wysiedleń na Ukrainę co wpłynęło na przykład na charakter zabudowań wsi Wyryki czy też Horostyta. Na terenach północno – wschodnich Lubelszczyzny wyróżnia się region podlaski obejmujący chałupy z podcieniem narożnym frontowym lub gospodarczym oraz chałupy z wnęką w części gospodarczej, a także chałupy z wnęką centralną. Szczególną cechą tego typu chałup jest malowniczy dach półszczytowy występujący jedynie w tym regionie. Chałupy tego typu występują w powiatach włodawskim, parczewskim, radzyńskim oraz bialskopodlaskim. Siedliska tutaj maja w większości kształt prostokąta, a rozplanowanie pobudowanych na nich obiektów jest zazwyczaj podobna. Najbliżej drogi stawiano dom sznytem do niej, za nim usytuowane są budynki gospodarcze. Ilość obiektów w zagrodzie zależała od zasobności rodziny, rozmiaru siedliska i wielkości ziemi oraz łąk. Najczęściej zagrody są o luźnej zabudowie gdzie wszystkie budynki stoją osobno. Bywają również budynki łączone np. obora ze stajnią, które tworzą kształt litery L. Na wyróżnienie zasługują duże chałupy, które pod wspólnym dachem maja pomieszczenia inwentarskie lub schowkowe. Zaliczyć je można do zagród jednobudynkowych z osobno sytuowaną stodoła na obrzeżach siedliska lub jeszcze pojedynczymi budynkami dla zwierząt i schowkowymi.

Na obszarze województwa lubelskiego pierwsze opisy drewnianych budynków pochodzą z drugiej połowy XIX wieku. Jednak bardziej kompleksowe inwentaryzacje zaczęto realizować w latach powojennych. Należy wymienić ogólny opis chałup spod Włodawy sporządzony przez O. Kolberga, który ukazał się w tomie 33 Chełmskie. W 1952 roku w ramach ogólnopolskich badań dla Polskiego Atlasu Etnograficznego, zinwentaryzowano kilka chałup w samych Wyrykach. Wyniki tych eksploracji wykorzystywała m. in. Zofia Staszczak w swoim opracowaniu „Budownictwo Chłopskie w województwie lubelskim w XIX i XX wieku”. W latach sześćdziesiątych Krystyna Marczak pogłębiała opisane zagadnienia, jak również podobne materiały zbierał w tym okresie Alfred Gauda. W latach 1968 – 1993 inwentaryzacje chałup na terenie Lubelszczyzny prowadził Jan Górak. Materiały z tego okresu przekazano do archiwum Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku opisano 9 chałup i jeden wiatrak z Wyryk w ramach prac dokumentacyjnych prowadzonych przez pracowników Pracowni konserwacji Zabytków odział Lublin. Kolejna inwentaryzacja w powiecie włodawskim realizowana była w czerwcu 2010 roku przez studentów Instytutu Kulturoznawstwa UMCS w Lublinie pod opieką Marioli Tymochowicz. W 2021 roku dokonano inwentaryzacji 44 budynków drewnianych wsi Wyryki. Badania przeprowadzili pracownicy Muzeum – Zespołu Synagogalnego we Włodawie pod kierownictwem dr hab. Marioli Tymochowicz. Teren ten pomimo starań badaczy, nie został dostatecznie i kompleksowo zbadany pod kątem etnograficznym.

Niestety obecnie obserwuje się tutaj duże zmiany w strukturze przestrzennej i funkcjonalnej wsi. Powoli zanika tradycyjna zabudowa wsi i jej układ zagrodowy. Tradycyjna wiejska architektura jest silnie wypierana przez nowe budynki murowane, często nieudolnie zostaje stylizowana na podmiejskie wille. Dlatego też dokumentowanie i zabezpieczanie przed zniszczeniami tych zachowanych obiektów wydaje się bardzo ważnym zadaniem. Stanowią one nie tylko świadectwo umiejętności ciesielskich i stolarskich wiejskich rzemieślników, ale również są źródłem wiedzy dotyczącej przeszłości regionu, bo to uwarunkowania geograficzne, społeczne, gospodarcze, jakie w danej okolicy zaistniały wpłynęły nie tylko na życie mieszkańców, ale również formy zabudowy jaką tworzono.

Powyższe spostrzeżenia i wnioski przyczyniły się do powstania projektu „Od chałupy do chałupy – szlakiem drewnianej architektury Polesia Zachodniego“, którego głównym celem będzie dokumentacja, archiwizacja i jak najszersze udostępnienie zjawiska z zakresu dziedzictwa kultury tradycyjnej jakim jest budownictwo wsi. 

OGÓLNA KONCEPCJA ZADANIA

Zadanie „Od chałupy do chałupy – szlakiem drewnianej architektury Polesia Zachodniego“ opiera się na 3 filarach:
1. „Badania nad architekturą drewnianą wsi“ Projekt obejmuje w głównej mierze badania nad architekturą wiejską powiatu włodawskiego zarówno części mieszkalnej oraz zagrody; jak wyglądała dawna zagroda i jakie budynki wchodziły w jej skład, jakie różnice pojawiały się w budownictwie poszczególnych wsi powiatu odnosząc się do osadnictwa na tych terenach. Uzupełnieniem będą badania etnolingwistyczne nad nazewnictwem związanym z budownictwem regionu. Projekt 3- letni (2022 r.-2024 r.) zakłada inwentaryzację najstarszych zabytków architektury drewnianej, gdzie każdego roku obszar badań obejmował będzie wybrane gminy powiatu włodawskiego. Efektem realizacji tego działania będzie wydanie publikacji (3 rok projektu), gdzie znajdą się opracowania wyników badań przez grupę ekspertów.
2. „Szlakiem architektury drewnianej Polesia Zachodniego“ Opracowanie i wytyczenie szlaku najstarszych zabytków drewnianej zabudowy wiejskiej na podstawie materiałów zebranych podczas badań. W efekcie realizacji działania powstanie: a) Wirtualna mapa zabytków architektury drewnianej wsi powiatu włodawskiego b) Aplikacja mobilna – aplikacja zawierać będzie opracowane szlaki turystyczne zarówno rowerowe jak i piesze opracowane i wytyczone na podstawie zebranych badań inwentaryzacyjnych.
3. „Co się kryło pod strzechą“ Realizacja warsztatowej oferty edukacyjnej, dokumentacyjnej i animacyjnej odnoszącej się do budownictwa wsi powiatu włodawskiego, której głównym celem jest międzypokoleniowa wymiana doświadczeń i umiejętności w sposób kreatywny i innowacyjny, W tym działaniu chcemy pokazać ponadczasowe wartości i zjawiska niematerialnej kultury tradycyjnej związanej z budownictwem wsi idąc o krok dalej – prezentując społeczny wymiar zagadnienia. Są to takie wartości jak: ciężka praca, współdziałanie mieszkańców wsi, perspektywa codziennego życia mieszkańców wsi. Każdego roku zadania, zrealizowane będą warsztaty edukacyjne, wolontariat edukacyjny, spotkania i inne formy prezentacji zagadnienia budownictwa wsi, które w kreatywny sposób będą włączać społeczności lokalne, głównie dziecięce i młodzieżowe do działań projektowych.

„Od chałupy do chałupy – szlakiem drewnianej architektury Polesia Zachodniego” to kompleksowy projekt o charakterze badawczym, edukacyjnym i animacyjnym, którego głównym celem jest dokumentowanie i upowszechnianie elementów kultury tradycyjnej regionu Polesia, w sposób interdyscyplinarny, kreatywny, przystępny i angażujący każdą z grup odbiorców. Projekt, który całościowo wpisuje się w cele i założenia Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W oparciu o unikalne zjawiska kultury tradycyjnej regionu Polesia Zachodniego, projekt ma przyczynić się do integracji kulturowej członków społeczności wśród której zjawiska te funkcjonują odwołując się do etnicznej i społecznej specyfiki tego terenu bazując na budownictwie tradycyjnym. Misją projektu będzie utrwalenie i przekaz unikalnego dziedzictwa kulturowego Polesia działając kompleksowo: dokumentując tradycję, badając ją, przekazując i propagując treści kultury w sposób twórczy i wartościowy. Projekt zakłada działania interdyscyplinarne oraz znacząco poszerza zakres działalności muzeum, a także stanowić będzie nową atrakcję turystyczną z możliwością dalszego rozwoju.